"Bohème" czyli Cyganie i cyganeria w Grand Palais

V. Van Gogh "Wozy cygańskie, obozowisko w okol. Arles"

Widzi się ich, jak śpią na trotuarach, żebrzą przed sklepami i w metrze.  Brudni, przytulający zziębnięte dzieci, wywołują w nas niechęć i strach. Czasem, gdy dobrze zagrają czardasza, ktoś rzuci im w metrze grosz, ale generalnie  żyje im się z dnia na dzień coraz gorzej. Świat się zmienia. Bardzo zmienia, a oni tak jakby nie nadążali… Pewnie też czują narastający wokół siebie  wszędzie w Europie ostracyzm. Latem Francuzi próbowali się ich pozbyć siłą, likwidowali obozowiska,  pakowali w czartery, wypłacali 300 euro tym, którzy godzili się opuścić Francję.

Natomiast przed kilkoma dniami w Grand Palais, najbardziej prestiżowej przestrzeni wystawienniczej w Paryżu, otwarto poświęconą im wystawę. Nosi nazwę- „Bohème”. Bohème czyli cyganeria, Bohèmiens znaczy Cyganie. Jest to wielkie wydarzenie, artystyczne ale i  polityczne. Artystyczne, bo kuratorce udało się zgromadzić niezwykłą kolekcję malarstwa, dzieł sztuki, i dokumentów zainspirowanych życiem Cyganów, polityczne, bo już sam fakt zrobienia wystawy- na ten temat i w tym momencie, czy się chce czy też nie, jest aktem politycznym, ukłonem w stronę tych najbardziej poniewieranych, aspołecznych, niepokornych i żyjących wbrew ustalonemu porządkowi.

Gustav Courbet "Cyganka"

Właściwie już od samego początku, bo od XIV wieku, kiedy to Cyganie po raz pierwszy pojawili się we Francji, budzili zaciekawienie jej mieszkańców. Przemierzając ją  zaprzężonymi w konie wozami, zatrzymując tabory na przedmieściach, śpiewem, tańcem i wróżbami fascynowali innością, trybem życia „ w podróży. „Pamiętam, jak pewnego dnia-pisał Emil Zola-  ogarnął mnie jakiś ogromny smutek, śniło mi się, że wsiadam do jednego z odjeżdżających wozów, odjeżdżam z tymi dużymi, pięknymi dziewczynami o czarnych oczach wywołujących u mnie strach, i odjeżdżam daleko,  gdzieś na koniec świata, udając się już na zawsze z nimi, szerokimi drogami, w podróż”-notował we wspomnieniach w 1874 roku.

Achille Zo Cyganie w podróży

Wywoływali zainteresowanie swoimi ciemnymi karnacjami twarzy, specyficzną, kolorową garderobą, swobodnymi obyczajami, ale przede wszystkim -zdolnością uzdrawiania i wróżenia . Ponadto cudownie tańczyli, byli niezwykle utalentowani muzycznie, kochali konie, a na życie zarabiali jeszcze produkcją przedmiotów z metalu. Przyjmowali co prawda religię kraju, w którym przyszło im żyć, ale trzymali się własnych obyczajów i trybu życia.

Georges de la Tour "Wróżenie z ręki"

Na początku XVI wieku nastaje moda na wszystko co egzotyczne, podsycana wielkimi odkryciami, podróżami do Indii i ta nowa moda bardzo sprzyja Cyganom. Zaczynają się nim interesować artyści i pisarze. Chociażby Leonardo Da Vinci, który rysuje portret „Mężczyzny oszukanego przez Cyganów”, Boccacio - portret „małej cyganki”, maluje ich Bosch (Wóz siana), de Venne (Obozowisko Cyganów), George de la Tour (Wróżenie z ręki). I z czasem, Cyganie stają coraz bardziej rozpoznawalni,  przede wszystkich przez artystów. Jednym z najbardziej znamienitych portretów Cyganki jest „Wróżenie z ręki Caravaggia.

Wróżenie z ręki, Caravaggio

Artyści kochają malować ich barwne stroje, a od XVII wieku zaczynają się nimi interesować także pisarze. Po trosze, może ze względu na ich troszkę inne od obowiązujących wówczas w Europie obyczaje, zwłaszcza seksualne, wspomina o nich markiza de Sevigne, Cervantes czy Moliere w „Małżeństwie z przymusu”.

Ale we Francji pod koniec XVII wieku, w ostatnich latach panowania króla Słońce, prawodawstwo wobec nich się wyraźnie zaostrza, przede wszystkich narasta nietolerancja wokół kradzieży, popełnianych przez nich oszustw i wielu z nich jest wysyłanych na galery, więzionych i skazywanych na banicję.

Wiek rozumu nie jest też im zbytnio przychylny, definicję Cyganów można znaleźć w Encyklopedii Diderota „ Tak nazywamy włóczęgów, których zawodem jest przepowiadanie przyszłości, czytając ją z naszej ręki. Są utalentowani w takich dziedzinach jak śpiew, taniec i kradzieże. Widać ich dzisiaj mniej niż przed 30 laty, albo policja ich przerzedziła, albo lud stał się mniej naiwny albo bardziej biedny, a w konsekwencji trudniej go oszukać i zawód cygana coraz mniej się sprawdza”.

Ale „Złota epoka mitu Cyganów” nadchodzi wraz z romantyzmem. Cywilizacja niszczy, natura nas ocali wierzą pisarze i wyruszają w ślad za cygańskimi taborami, przywożąc za każdym razem imię nowej bohaterki. I tak powstaje postać Esmeraldy Victora Hugo (zainspirowana obrazem Charlesa de Steubena), i wielu innych  czarnowłosych kobiet o tajemniczych, dzikich oczach które zaczynają zaludniać wyobraźnię poetów i pisarzy. 

Theodor von Holst: Życzenie

Na wystawie pokazano ok. 200 obrazów których tematem stali się Cyganie.

Malował ich Corot, Courbet i Van Gogh, August von Pettenkofen, Achille Zo i Thomas Gainsborough…Przepiękny portret ukochanej Lizy jako "Cyganki" pokazany również w Grand Palais namalował Renoir, była z nim wówczas w ciąży...

Renoir: Lisa jako Cyganka

Jest jeszcze druga część wystawy, poświęcona cyganerii, artystycznej bohemie zaludniającej paryskie poddasza i pracownie od drugiej połowy. XIX wieku. Ale to już zupełnie inna wystawa...może przy innej okazji.

Może warto o tym  wszystkim o czym pisałam wcześniej pamiętać, spotykając w metrze ludzi o śniadych twarzach, nawet jeśli dziś już nie mówi się na nich Cyganie, bo słowo to znaczy, dla przypomnienia, z greckiego "athinganos"- nietykalni...